Kadim Kuzey Arap Yazıtları
Ali Al-Manaser
Oxford Üniversitesi Doğu Araştırmaları Fakültesi
(çev: Asım Sarıkaya)
Arap Yarımadası’nın, –Suudi Arabistan’ın kuzeybatısı, Ürdün’ün güneydoğusu ve güneybatısı ve Irak er-Rutbah çölünü kapsayan– kuzey bölgelerinde bulunan yazıtlar, Kuzey Arap Yazıtları veya Kuzey Arap Hattı olarak isimlendirilmiştir. Kuzey Arap Yazıtları veya Kuzey Arap Hattı, Safaî, Semûdî ve Lihyânî yazıtlarından müteşekkildir. İlmî araştırmaların gelişmesi ve keşfedilen yazıtların artmasıyla bu yazıtların taksimi çoğalmış hatta bazı araştırmacılar tarafından Safaî, Semûdî, Hasâî, Hasmâî ile Teymâî, Deydânî ve Devmetü’l-Cendel hatlarını içerisine alan Hutûtu’l-Vâhât şeklinde taksim edilmiştir. Bu yazıtların en önemlilerini şöyle özetlememiz mümkündür:
Safaî Yazıtları
Safaî yazıtlar, en çok keşfedilenler arasında sayılır. Çünkü şimdiye kadar çeşitli boyutlarda yaklaşık 30.000 adet Safaî yazıtına ulaşılmıştır. Bunlar, Suriye Dımeşk şehrinin güneyinde bulunan Safa dağlarına nispetle Safaî Yazıtları olarak isimlendirilmiştir. Çünkü bu dağların yakınında uzun yıllar meçhul kalmış çok sayıda kitâbe/yazıt keşfedildi. Aslında ilk başta Graham, Harre bölgesinde bulunanları el-Ketebât (Yazıtlar); Müller, Harre Kitâbeleri; Joseph Halevy, Safaî Yazıtları; Yusuf Abdullah ise Âd kavmine nispetle Âdiyye Yazıtları olarak isimlendirdi. Alfred Felix Landon Beeston da Hattu’l-Bâdiye (Çöl Yazıtı) veya Hattu’l-Kavâfil (Kervanlar Hattı) denilmesini önerdi. Iraklı araştırmacılar ise Safâi Yazıtları olarak adlandırdı. Ancak bu isimlendirmeler içerisinde en yaygın olan terim Safaî Yazıtları’dır.
Safaî yazıtların keşfedilmesinden sonra Müller ve Blau, bu yazıtlardaki işaretleri çözmeye çalıştılar, ancak o zaman ellerinde çok az yazıt olduğundan başaramadılar. Fransız oryantalist Halevy, 1882 yılında Safaî alfabesinin on altı, ertesi yıl Marthinus Wessel Pretorius, beş harfi çözebildi. 1901 yılında da Richard Ludwig Enno Littmann kalan harfleri çözmesi başardı. Şimdiye kadar bu yirmi sekiz harfin farklı dizinini taşıyan sekiz yazıt bulunmuştur. Bunların, Safaî alfabesinin çeşitli versiyonu olduğu sanılmaktadır.
Safaî kitâbeler, kuzeyde Suriye’nin Salihiye şehrindeki Fırat nehrinden, güneyde Suudi Arabistan’a, doğuda Irak er-Rutbah çölüne, batıda Ürdün’ün başkenti Ammân’a uzanan muhtelif yerlerde bulunmuştur. Lübnan’da da bazı yazıtlar keşfedilmiştir. Ayrıca İtalya’da bulunan bir yazıtın da Safaî olduğu düşünülmektedir.
Keşfedilen yazıtların, gerek yer verdikleri bazı tarihî olaylara gerekse Rum kayserleri, Nebatî veya Yahudî krallarına ait olarak açıklanan özel isim ya da yazılara binaen milattan önce sekiz yüzler ile milattan sonraki dört yüzler arasındaki zaman dilimine ait olduğu sanılmaktadır.
(Örneğin,) Richard Ludwig Enno Littmann, Hemzî Al Rem (!) Savaşı’nın gerçekleştiği seneyi anlatan yazıtlardan birini, M.S. 614 olarak tarihlendirmiştir. Littmann’a göre bu yazıt, Kur’ân’ın zikrettiği Bizans ile Sasani arasındaki gerçekleşen savaşa işaret etmektedir. Ancak Went (!) aynı yazıtı, Perslerin Filistin bölgesine girdiği M.Ö. 40 senesi olarak tarihlendirmiştir.
Littmann, bu yazıtları tarihlendirme hususunda şunu kaydetmiştir: Rakamlarla yazılı tarihler, 106 ile 147/148 yıllarındaki Busra’ya, yine yer verdiği bazı isimler, örneğin Üzeyne, (Tedmür) kralına; Se Ve Ru, Bizans Kayseri Septimius Severus’a işaret etmektedir. Harden ve Went (!), yazıtlardaki E Ke Le De Se isminin M. S. 228 yılında Roma’yı yöneten II. Claudius; Yahudî Kral Jorfas (!) adının ise II. Agrippa olduğunu sanmaktadırlar.
Safavî yazıları çoğunlukla Le harfiyle başlamaktadır. Bu harf, (falan)’a, falandan veya tarafından yazıldı şekli açıklanmıştır. Safaî yazıtlarının ilah ismiyle bağlantı olan He harfiyle başladığı da görülmektedir. Zikredilen harfle başlayan Safaî bir yazıtta, bu harflerle bağlantısı olan farklı özel isimler bulunmakta olup bunlar oğul kelimesi ile birbirinden ayrılmaktadır. (Diğer bir deyişle nesepleri zikredilmektedir). Bu soy silsilenin yirmi isme kadar uzandığı da görmek mümkündür. Ayrıca bu yazıtlar, Arapçadaki çeşitli fiil, kelime ve harfleri ihtiva etmektedir.
Devam Edecek…
